Z dziejów Ziemi Ciechanowskiej

   W  VI/ VII wieku na teren dzisiejszego powiatu napływali Mazowszanie, których osadę odkryto pod grodziskiem w Ciechanowie na dzisiejszej Farskiej Górze. Z czasem miejsce to nabierało znaczenia i w IX/X w. powstał gród, będący ośrodkiem lokalnej społeczności, przypuszczalnie tzw. małego plemienia, które wkrótce znalazło się w składzie państwa Polan. Prawdopodobnie w trakcie misyjnych podróży przybył tu  Św. Wojciech i pierwszy ciechanowski kościół był pod jego wezwaniem. Tutejszy gród rozrastał się ze względu na korzystne położenie na przecięciu szlaków bursztynowego i handlowego.
         Pierwsza pisana informacja o Ciechanowie pochodzi z 1065 r. W tym okresie w okolicy rozwijało się osadnictwo, wkraczające w rozległe lasy. Nieco później notowano Opinogórę, a zwłaszcza zagadkowy jest zespół mający ośrodek w Pałukach. Pomyślny rozwój  (mimo dzielnicowego rozbicia) dramatycznie zakłócały w XIII i XIV w. najazdy Pomorzan, Prusów i Litwinów. Gród był niszczony, ale zawsze odbudowywany, uprowadzano ludność, ale pojawiała się nowa. W Ciechanowie ustanowiono kasztelanię, a w 1266 r. Ciechanów miał otrzymać prawa miejskie. Przed połową XIV w. najazdy ustały i można było spokojnie żyć. Ciechanów włączony został do oficjalnej tytulatury książęcej, co wiązało się z nadaniem mu miejskiego prawa chełmińskiego. Ciechanów był na samej granicy między księstwami mazowieckim i płockim, a więc dzisiejszy powiat był prawnie podzielony między dwa państwa. Rozprzestrzeniało się osadnictwo, gdyż książę nadawał zasłużonym kolejne ziemie, powstało szereg - do dziś istniejących - wsi oraz parafii. Tempo rozwoju miasta było na tyle znaczne, że w 1400 r. translokowano je (praktycznie dwukrotnie powiększono), dodając kolejne przywileje.
     W XV w. wyklarował się system administracyjny i Ciechanów stał się stolicą powiatu i ziemi w księstwie mazowieckim. Szczyt rozwoju nasza ziemia osiągnęła w XVI i początkach XVII w., też za przyczyną królowej Bony. Katastrofą były najazdy szwedzkie w latach 1655-1657 i 1708 r., 30-40% zabudowy zostało zniszczonej, o połowę zmniejszyła się liczba ludności. Najbardziej ucierpiał spalony Ciechanów, którego miejskość w poważnym stopniu uratowało osadnictwo żydowskie. Odbudowa była bardzo powolna i nawet nie zbliżono się do połowy potencjału sprzed 1655 r.
Po II rozbiorze zmienił się podział administracyjny i Ciechanów (w 1793 r.) wyznaczony został na stolicę województwa, ale praktycznie trwało to tylko około roku. Ostatecznie północne Mazowsze zagarnęli Prusacy, a Ciechanów stał się drugorzędnym miastem w dużym powiecie przasnyskim, obejmującym też cały dzisiejszy powiat ciechanowski.
W czasie zaboru i podczas wojen napoleońskich nie było warunków do rozwoju, a po 1815 r. – już w Królestwie Polskim należącym do imperium carów - znaczne ożywienie notowano we wsiach, bo sam Ciechanów rozwijał się wolno. Władze skupiały się w powiatowym Przasnyszu, a mieszczanie byli zbyt pasywni. Sytuacja taka utrzymywała się
w zasadzie do 4 ćwierci XIX w. – jeśli nie liczyć niemieckiego osadnictwa na południe od Ojrzenia i na wschód od Glinojecka – to jest do czasu powstania linii Kolei Nadwiślańskiej. W 1867 r. reaktywowano powiat ciechanowski, był nieco większy niż dzisiejszy, obejmując też gminę Krasne, okolice Niedzborza i Woli Dębskiej. Dzięki linii kolejowej powstał
w Ciechanowie przemysłowy browar, cukrownia, ożywiał się handel, zwiększały się inwestycje. Powstał spory zespół koszarowy. Znacząco zyskiwały też tereny wiejskie, zwłaszcza bliżej stacji w Ciechanowie, Gąsocinie i Konopkach. Przyspieszony rozwój miał miejsce do 1914 r., nawet zbudowano drugą cukrownię, a cały zespół przemysłowy był niemal drugim miastem, powstała cukrownicza kolejka wąskotorowa. Na szczególne wyróżnienie zasługują działania społecznikowskie w Ciechanowie (m.in. Ranieckich i F. Rajkowskiego
z rodziną), inicjatywy oświatowe Aleksandry Bąkowskiej w Gołotczyźnie oraz powstanie szkoły w Sokołówku.
       Podczas walk 1914/15 r. Ciechanów nie poniósł znacznych strat, a po odzyskaniu niepodleglości zorganizowano polski powiat,  utrzymując jego granice. Dramatyczne wydarzenia miały miejsce podczas wojny 1920 r., w tym bitwy pod Przedwojewem i Sarnową Górą, a zwłaszcza strategicznie ważne  zniszczenie bolszewickiego ośrodka łączności
w Ciechanowie. W latach międzywojennych tempo rozwoju było przeciętne, a warto odnotować utworzenie linii kolei wąskotorowej z Ciechanowa do Gruduska, gdzie już podczas Wielkiej Wojny Niemcy zbudowali kolejkę z Mławy do Przasnysza. Jeśli doliczyć do tego kolejkę cukrowniczą, sięgającą Krasnego i Gołymina to system kolejowy uznać można za znacznie rozwinięty.
        W czasie wojny w  1939 r. większych walk na terenie powiatu nie było, ale powstały straty wskutek niemieckich nalotów. Niemcy włączyli Północne Mazowsze do Prus Wschodnich, wyznaczając Ciechanów na stolicę nowej rejencji (odpowiednik województwa) i planując jego rozwój do ok.100 tys. mieszkańców. W związku z tym zbudowali duże osiedle (Bloki) oraz zniszczyli dużą część zabudowy centrum, by mieć miejsce na kolejne inwestycje. Ważniejszym jednak historycznie faktem było wymordowanie przez Niemców niemal całej ludności żydowskiej, tj. prawie połowy mieszkańców Ciechanowa. Na obszarze powiatu panował terror, tym dotkliwszy, że było tu sporo ludności niemieckiej, zasiedziałej od stulecia. Stacjonowanie licznych oddziałów wojska i policji utrudniało bojowe działania partyzanckie. Wykorzystując niewolniczą pracę Polaków i Żydów, poprawiono stan wielu dróg. Nowością było stworzenie lotniska w Sokołówku, nazwanego portem lotniczym. W styczniu 1945 r. Niemcy zostali wyparci przez wojska sowieckie. Działo się to na tyle szybko, że nasze straty były relatywnie nieduże. Powiat odtworzono w dawnych granicach, ale samorządność była w dużej mierze fikcyjna, wkrótce całkowicie zniesiona.
W nowych realiach zniszczono jeden z filarów polskości, a więc kulturę ziemiaństwa (w tym dwory), ale też upowszechniano oświatę, zaczęto elektryfikację, mechanizację rolnictwa, odbudowywano zniszczenia. Zaczęto inwestować w przemysł. W sumie rozwój do 1975 r. był znaczny, ale nie skokowy. Przyspieszenie, zwłaszcza w Ciechanowie, nastąpiło po nowym podziale administracyjnym i powołaniu województwa ciechanowskiego. Przybywało inwestycji, jednak większe tempo rozwoju zauważalne było na obszarach wiejskich. Nieco wcześniej dokonano pewnych korekt terytorialnych i od powiatu ciechanowskiego odłączono okolice Niedzborza. Gwałtowne kryzysowe załamanie zaistniało od ok.1980 r., aczkolwiek i przed 1990 r. podejmowano pewne rozwojowe działania – np. ukończenie szpitala w Ciechanowie.  W 1999 r. w ramach kolejnej reformy administracyjnej ponownie powołano powiat ciechanowski, mający status powiatu ziemskiego.

Tekst dr Ryszard Małowiecki

Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie

  

   

    

Logo portalu Facebook
Logo serwisu ePUAP
Powrót na początek strony